Ngày xửa ngày xưa, có một đôi vợ chồng nông dân đi ở cho nhà một phú ông giàu có từ khi còn rất trẻ. Cả hai vợ chồng đều sống rất chăm chỉ và hiền từ nhưng đã ngoài 50 tuổi rồi mà mong mỏi mãi vẫn chưa có nổi một mụn con. Một ngày ngoài trời nắng như đổ lửa, người vợ vào rừng kiếm củi cho gia đình phú ông, bà khát khô cả cổ mà không làm sao tìm ra được chút nước để uống. Sau cùng khát quá đến nỗi hoa cả mắt, bà liều mình uống chút nước ở trong cái sọ người đặt dưới một gốc cây to trong rừng. Kì lạ thay, uống nước đến đâu, bà cảm thấy rất khoan khoái tới đó, mát lịm tới tận ruột gan. Trở về nhà, ít lâu sau bà hay tin mình mang thai, trớ trêu thay một thời gian sau thì chồng bà đột ngột qua đời. Qua 9 tháng 10 ngày mang nặng đẻ đau, bà sinh ra một cục thịt hết thức lạ lùng, nó tròn long lóc có hình dạng như cái sọ, có đầy đủ mặt mũi, miệng, tai, nhưng lại thiếu chân tay. Buồn phiền vì chồng bồng nhiên qua đời, lại sinh ra một thứ quái thai, bà đau lòng định mang con đi chôn sống. Nhưng bỗng cục thịt kì lạ cất tiếng gọi bà:
– Mẹ ơi! Con vẫn là con người, là con của mẹ đây. Mẹ đừng bỏ con đi mà khổ thân con lắm!Bà rất hối hận và xúc động, vội ôm con vào trong lòng và nâng niu cho bú. Từ đấy bà đặt tên cho đứa con mình là Sọ Dừa.
Phú ông nghe tin bà sinh ra một quái thai liền bắt bà mang đi chôn sống, nhưng bà thương con nhất định không chịu. Ông ta sợ ảnh hưởng tới nhà mình nên đã nhẫn tâm đuổi bà ra ở chiếc lều tranh tại góc vườn. Hằng ngày Phú ông vẫn bắt bà phải đi làm cho nhà ông. Mỗi ngày đi làm về bà mang phần cho Sọ Dừa 1 nắm cơm. Cậu ăn vèo một cái là hết và lớn nhanh như thổi, mỗi ngày một thêm hiểu biết, khôn ngoan. Hàng xóm láng giềng lâu lâu cũng quen dần với hình dạng kỳ lạ của cậu và ngày một yêu quý Sọ Dừa hơn.
Có một chuyện mà người mẹ không hề biết, khi bà rời nhà đi làm công cho phú ông thì Sọ Dừa biến thành một cậu bé rất khôi ngô, ngày nào cũng chăm chỉ quét dọn nhà cửa ngăn nắp đâu vào đấy. Xong xuôi đâu đó cậu lại chui vào cái sọ trong hình dạng xấu xí như cũ. Thời gian đầu bà mẹ nhận thấy điều kì lạ và theo dõi mãi nhưng không phát hiện được gì nên cũng dần cho qua.
Một tối hai mẹ con ngồi bên nhau, bà rầu rĩ tâm sự với Sọ Dừa rằng:
– Nhà người khác trong làng có con lên bảy lên tám là đã biết dắt bò dắt trâu đi chăn, con thì mẹ không trông đợi được gì! Phú ông có một đàn dê, cần tìm người nào đó mang đi chăn mà mẹ vẫn chưa hỏi được ai.
Sọ Dừa nói với mẹ:
– Mẹ ơi, việc chăn dê con có thể làm được mà, mẹ nói với Phú ông cho con đi chăn đi!
Thấy con quả quyết như vậy bà mẹ liền đi thưa chuyện với phú ông. Lúc đầu phú ông cũng không tin tưởng lắm nhưng vì hai mẹ con nhiệt tình thuyết phục nên cũng đồng ý cho cậu làm thử mấy hôm.
Người mẹ được phú ông đồng ý thì vui mừng về báo tin cho con. Quả đúng như lời Sọ Dừa đã nói, cậu không những chăn tốt mà còn chăn rất giỏi. Đàn dê của phú ông con nào con nấy ngày một thêm béo tốt, trong khi nuôi Sọ Dừa lại tốn rất ít, mỗi ngày cậu chỉ cần ăn hai nắm cơm rất nhỏ thôi.
Từ sáng đến chiều Sọ Dừa chăn dê ở tít tận dãy núi xa làng. Việc đem cơm, lão phú ông giao cho ba người con gái luân phiên nhau. Hai người chị lười thì thường để cơm ở xa rồi gọi Sọ Dừa tự lăn đến mà ăn. Còn cô gái út hiền lành tốt bụng thì đem đến tận nơi cho Sọ Dừa. Cũng chính vì thế mà cô đã khám phá được bí mật của Sọ Dừa, chàng không phải là người trần, chàng là người trời – một chàng trai khôi ngô, tuấn tú, tuổi chừng mười sáu, mười bảy. Mấy lần cô mang cơm tới nhưng Sọ Dừa không biết, cô thấy chàng nằm trên một cái võng đào mắc giữa hai cành cây, miệng thổi sáo, tiếng sáo khi bổng khi trầm, lúc khoan, lúc nhặt, làm cho cô gái trẻ cảm thấy bồn chồn, xao xuyến trong lòng.
Kể từ ngày đó, cô út đem lòng thầm yêu trộm nhớ chàng Sọ Dừa. Có đồ ăn thức uống gì ngon cô cũng để dành đem tới cho Sọ Dừa. Một hôm, Sọ Dừa đến tuổi lấy vợ bèn bàn với mẹ đi hỏi một trong ba người con gái phú ông cho mình. Bà mẹ đang ăn cơm cũng phải phì cười mà nói:
– Mày thì có ma nó lấy! Mình mẩy tròn trùng trục, chân tay chẳng có mà lại đòi lấy vợ.
Nhưng cũng như lần trước, Sọ Dừa tha thiết khẩn cầu, thúc giục mẹ ngày này qua ngày khác. Cuối cùng bà phải đánh bạo kiếm một buồng cau đến thưa chuyện với phú ông. Lão phú ông bĩu môi cười khẩy, rồi lên giọng nói với bà cụ:
– Mụ về bảo hắn nếu mà sắm sửa được cho đủ những lễ vật sau thì may ra ta sẽ gả cho một đứa: một chĩnh vàng cốm, mười tấm lụa đào, mười con lợn béo, mười vò rượu tăm. Lại phải dựng một căn nhà ngói năm gian, câu đầu bằng bạc, xà ngang bằng đồng.
Lão nhà giàu thì đắc ý chắc mẩm rằng mình thách như thế thì không đời nào hai mẹ con nghèo nứt đố đổ vách ấy lo toan cho nổi. Bà mẹ buồn rầu về báo tin, nhưng Sọ Dừa thì điềm nhiên bảo với mẹ rằng:
– Mẹ sang nói ngay với phú ông là con có đầy đủ các thứ ấy.